Osmanlı’nın Bilim ve Eğitim Mirası: Üç Klasik Eserin İzinde
TÜBA, Cumhurbaşkanlığı himayelerinde yürüttüğü Türk İslam Bilim Kültür Mirası (TİBKM) Projesi kapsamında Mecmû‘a-i Ulûm-i Riyâziyye, Tebyînü A‘mâli’l-Misâha ve Silsile-i Ulemâ Mecmuası’nı bilim dünyasında kazandırdı.
İnsanlığın bilgi birikimine katkıda bulunmuş, Türk-İslam bilim ve kültür mirasına ait klâsik eserlerin tıpkıbasım, transliterasyon, dil içi ve diller arası çeviri yöntemleriyle yayımlanarak kütüphanelerdeki atıl durumlarından kurtarılıp araştırmacıların ve gelecek kuşakların yararına sunulması amacını taşıyan proje kapsamında şimdiye kadar 59 eser yayımlandı.
Ulemânın konuşulmayan detayları Silsile-i Ulemâ Mecmuası’nda
Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu’nun yayına hazırladığı Silsile-i Ulemâ Mecmuası’nda; Silsile-i Ulemâ adıyla bilinen Osmanlı ilmiye teşkilâtı mensuplarının kariyerleri konusunda sıralı ve özet bilgiler içeren belgeler 1965 yılında İsmail Hakkı Uzunçarşılı tarafından ilk defa ilim dünyasına sunuldu. Bu tarihten günümüze kadar tek nüshası Süleymâniye Kütüphanesi Esad Efendi Koleksiyonu’nda bulunan esere, basit bilgi aktarımları ile sınırlı şekilde müracaat edildi. Bu yolda şimdiye kadar herhangi ciddi, metodik ve geniş çaplı bir teşebbüs olmadı. Prof. İhsanoğlu bu inceleme ve tahlil denemesinde, bu eserin isim tespitini ve türünün tayinini yaptıktan sonra mâhiyetini ve muhteviyatını analitik şekilde ana hatlarıyla ortaya koymak ve nüshada bulunan silsilelerin neden, nasıl ve kim tarafından hazırlandıklarını bulmak amacıyla çalıştı. Eserdeki listelerde Şeyhülislâm, kazaskerler değişik kadılıklar, müderrislikler ve medreseler kronolojik sırada veriliyor. Rütbeli ulemânın birbirine olan bakışları, eleştirileri ve niteliklerinin eserde açık ifadelerle kayıt altına alınması eserin öne çıkan özellikleri arasında yer alıyor.
Osmanlı mühendislerinin ana başvuru kaynağı ilk kez yayımlandı
Osmanlılar 18. yüzyılın ikinci yarısında deniz ve kara birliklerinde eğitimli bir askeri sınıf meydana getirmek amacıyla dalları günümüze kadar uzanan Mühendishaneleri kurdular. İshak Efendi’nin 1830 yılında “Başhocalık” makamına gelmesiyle Mühendishanelerdeki yönetim ve eğitim yeniden düzenlendi. Zehra Bilgin ve Enes Güllü tarafından yayına hazırlanarak TİBKM Projesi eserlerine katılan Mecmû‘a-i Ulûm-i Riyâziyye bu düzenlemelerin öne çıkanları arasında yer aldı. Aritmetik, cebir, geometri, logaritma, integral, türev, optik, mekanik, ısı, elektrik, kimya, botanik, astronomi konu ve disiplinleri pedagojik bir üslupta bu eserde öğrenciler için sistemleştirildi. Bilimlerdeki o dönemde meydana gelen gelişmeler hem öğrencilere hem kamuoyuna bu eserle tanıtıldı. Mecmû‘a-i Ulûm-i Riyâziyye, askeri ve sivil eğitimin 19. yüzyıl boyunca temel başvuru kaynakları arasındaydı. Dört ciltten meydana gelen eserin ilk cildi TİBKM Projesi’nde 2024 yılı sonunda yayımlanan üç eserden biri oldu.
Türkçenin ilk arazi ölçüm kitabı
Dr. Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu tarafından hazırlanan 18. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Eğinli Nu‘mân Efendi’nin Tebyînü A‘mâli’l-Misâha’sı Avrupa menşeli ilk Türkçe arazi ölçüm kitabı kabul ediliyor. Matematik tarihi açısından son derece değerli olan eserde Nu‘mân Efendi, önerdiği her bir ölçüm modelini önce anlatıyor, sonra da önerdiği yöntemin doğruluğunu örneklerle dönemin bilim kültürü içerisinde ispatlıyor. Eserde sunulan bilgilerin sistematik düzeni dikkat çekiyor, her yeni bilginin bir öncekinin üzerine inşa edilerek temellendirildiği görülüyor. Bu yolla eserin okuyucu tarafından rahatlıkla anlaşılması ve yine okuyucusunun güvenini kazanması sağlanıyor.